«Εἶναι τό Ἰσλάμ Φιλειρηνικόν;»

«πάντες οἱ θεοὶ τῶν ἐθνῶν δαιμόνια» (Ψαλμ. 95, 5)

Γράφει ὁ κ. Χρίστος Παναγιώτου

Στὴν παρουσίαση τοῦ 4ου τεύχους “ΑΧΙΛΛΙΟΥ ΠΟΛΙΣ”[1], τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Λαρίσης καὶ Τυρνάβου, τοῦ ὁποίου κεντρικὸ θέμα εἶναι ἡ σχέση Ὀρθοδοξίας καὶ Ἰσλάμ, ἀναγράφονται καὶ τὰ ἑξῆς:

«Ἡ Λάρισα ἀνέδειξε νεομάρτυρες, ἐνῷ ἡ πολυπολιτισμικότητα καὶ τὸ μεταναστευτικὸ πρόβλημα τῶν καιρῶν μας ξαναφέρνει τὸ Ἰσλὰμ στὴν γειτονιά μας. Ἡ γνωριμία μπορεῖ νὰ βοηθήσει. Ὅπως ἐπισημαίνει καὶ πάλι ὁ κ. Ἱερώνυμος “οἱ θρησκεῖες μόνες τους εἶναι παράγοντες εἰρήνης, παρὰ τὶς ἀβυσσαλέες διαφορές…Οἱ πολιτικὲς ἐκμετάλλευσης λαῶν ὁλόκληρων ὁδηγοῦν τοὺς καταπιεζόμενους στὴν ἀπόγνωση καὶ τότε στὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ ἔχουν γίνει τὰ μεγαλύτερα ἐγκλήματα ἀπὸ ἀνθρώπους ποὺ δὲν εἶχαν ποτὲ καμία σχέση μ’ Αὐτόν”».

Στὴν ἴδια παρουσίαση, ἕνας ἀπὸ τοὺς συγγραφεῖς ὁ π. Ἀλέξανδρος Καριώτογλου «τονίζει αὐτὸ ποὺ θὰ θέλαμε ὅλοι μας, νὰ φανεῖ ἡ φιλειρηνικὴ πλευρὰ τοῦ Ἰσλὰμ»[2]. Εἰδικότερα, στὸ 3ο μέρος τῆς ἐργασίας του, «Εἰρηνικὸ τὸ Ἰσλάμ; Μῦθος ἢ πρα-γματικότητα», γίνεται ἀναφορὰ σὲ πολλοὺς ἐρευνητὲς, οἱ ὁποῖοι ἀναρωτιοῦνται «ἂν τὸ Κοράνιο, οἱ χαντὶθ καὶ ἡ εὐρύτερη παράδοση διακηρύσσουν μιὰ εἰρηνικὴ συνύπαρξη τῶν ἀνθρώπων καὶ ἀρνοῦνται κάθε ἔννοια βίας.»[3]. Ἐπίσης, ἀναφορὰ γίνεται στὸν, ἰνδικῆς καταγωγῆς, πανεπιστημιακὸ παιδαγωγικῶν ἐπιστημῶν K.G. Saiyidain καὶ στὸ βιβλίο του, «Islam: the religion of peace», στὸ ὁποῖο «προσ­πάθησε νὰ δείξει ὅτι τόσο ἡ κορανικὴ διδασκαλία ὅσο καὶ οἱ διδασκαλίες τῆς παράδοσης συνηγοροῦν ὑπὲρ μιᾶς εἰρηνικῆς συνύπαρξης τῶν ἀνθρώπων. Ὁ συγγραφέας διαλύει τὸ πλῆθος τῶν ἐσφαλμένων ἀντιλήψεων γιὰ τὸ Ἰσλὰμ ποὺ προέρχονται ἀπὸ φανατικοὺς κύκλους καὶ συσχετίζει τὶς σημαντικότερες διδασκαλίες μὲ ἀντιλήψεις τῆς νεωτερικότητας στὴν προσπάθειά του νὰ ἀπομυθοποιήσει τὸν φανατισμό.»[4].

Στὸ παρὸν κείμενο, θὰ προσπαθήσουμε νὰ δώσουμε μιὰ ρεαλιστικὴ ἀπάντηση στὶς ἀνωτέρω θέσεις, διερευνώντας τὴν πηγὴ τῆς θρησκείας τοῦ Ἰσλάμ, τὸ «Ἱερὸ Κοράνιο», τὸ ὁποῖο «θεωρεῖται αὐτὸς ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ»[5], καὶ ὄχι τὶς ποικίλες ἀπόψεις ἢ πολιτικὲς τῶν ἀνθρώπων. Εἶναι λοιπόν, οἱ θρησκεῖες μόνες τους παράγοντες εἰρήνης; Εἶναι φιλειρηνικὸ τὸ Ἰσλάμ; Εἶναι φανατικοὶ ὅσοι ὑποστηρίζουν τὸ ἀντίθετο;

Ὁ ἅγιος Παΐσιος, διηγεῖται τὸ ἑξῆς διδακτικὸ περιστατικό, ποὺ μᾶς εἰσαγάγει ἀμέσως στὸ θέμα μας: «Θυμᾶμαι, στὴν Μονὴ Φιλοθέου ἦταν ἕνας Προϊστάμενος ποὺ εἶχε πάει τὸ 1914 ἐθελοντὴς ἀπὸ τὴν Σμύρνη στὴν Ἀλβανία, γιὰ νὰ ἐκδικηθῆ τοὺς Τούρκους, ποὺ εἶχαν σφάξει τὸν πατέρα του. Μιὰ φορά ἔπιασε ἕνα Τοῦρκο καὶ πῆγε νὰ τὸν σφάξη. Ἐκεῖνος τοῦ εἶπε: «Ἡ δική μας θρησκεία εἶναι ἄχαρη. Μᾶς λέει καὶ νὰ σφάζουμε καὶ νὰ σκοτώνουμε. Ἡ δική σας ὅμως δὲν εἶναι τέτοια. Ὁ Χριστὸς σᾶς λέει νὰ μὴ σκοτώνετε». Μόλις τὸ ἄκουσε αὐτό, τόσο συγκινήθηκε, ποὺ πέταξε τὸ ντουφέκι καὶ σηκώθηκε καὶ πῆγε στὸ Ἅγιον Ὄρος, γιὰ νὰ γίνη καλόγερος.»[6].

Τὸ Κοράνιο λοιπόν, διδάσκει:

«Αὐτοὶ (δηλ. οἱ πιστοὶ μουσουλμάνοι) θὰ πολεμήσουν γιὰ τὴν θρησκεία του, θὰ σκοτώσουν καὶ θὰ σκοτωθοῦν…» [Σούρα 9, ἒλ Τέβμπε (Surah 9 At-Taubah), 111] «They fight in Allah’s Cause so they Kill (others) and are Killed»[7].

«Δὲν εἶστε ἐσεῖς ποὺ τοὺς σκοτώσατε, ἀλλὰ ὁ Ἀλλὰχ τοὺς σκότωσε» [Σούρα 8, ἒλ-Ἐνφὰλ (Surah 8 Al-Anfal), 17]. «You killed them not, but Allah killed them». ΣΧΟΛΙΟ: Παροτρύνονται νὰ σκοτώνουν χωρὶς ἀναστολὲς καὶ τύψεις. Δὲν σκοτώνουν αὐτοί, ἀλλὰ ὁ Ἀλλὰχ (ὁ Θεός τους).[8]

«Καὶ πολεμῆστε τους (σκοτώνοντάς τους) μέχρις ὅτου νὰ μὴ ὑπάρχει πειρασμὸς καὶ νὰ εἶναι ἡ θρησκεία τοῦ Ἀλλὰχ ἡ μοναδικὴ» (Σούρα 8 ἒλ-Ἐνφὰλ 39). ΣΧΟΛΙΟ: Σύμφωνα μὲ τὸ ἐδάφιο αὐτό, θὰ ἐπικρατήσει ΕΙΡΗΝΗ στὸν κόσμο, ΟΤΑΝ ΣΚΟΤΩΘΟΥΝ ΟΛΟΙ ΟΙ ΑΛΛΟΙ. Ὁ Γ. Πεντάκης στὸν πρόλογο τοῦ ἔργου του «Τὸ Κοράνιο» σχολιάζει τὸν ἀνωτέρω στίχο: «Μὲ τὸ ἐδάφιο αὐτὸ ἀποκρούει τὴν ἀνεξιθρησκία».[9]

«(Πολεμᾶτε καὶ) σκοτώνετε τοὺς εἰδωλολάτρες ὁπουδήποτε καὶ ἂν τοὺς βρεῖτε» (Σούρα 9 ἒλ Τέβμπε 5). ΣΧΟΛΙΟ: Ἐπαναλαμβάνονται συν­εχῶς οἱ προστακτικὲς διαρκείας: πολεμᾶτε, σκοτώνετε.[10]

«Πολεμᾶτε τους, καὶ ὁ Ἀλλὰχ θὰ τοὺς τιμωρήσει μὲ τὰ χέρια σας (…) θὰ θεραπεύσει τὴν ὀργὴ ἑνὸς λαοῦ (…) θὰ καθαρίσει τὶς καρδιές τους ἀπὸ τὴν ἀγανάκτηση» (Σούρα 9 ἒλ Τέβμπε 14-15). ΣΧΟΛΙΟ: Ἡ ὀργὴ ἑνὸς μουσουλμανικοῦ λαοῦ καὶ ἡ ἀγανάκτησή τους θεραπεύονται μὲ τὸν πόλεμο, στὸν ὁποῖο ὄργανα τοῦ Ἀλλὰχ (τοῦ θεοῦ τους) εἶναι οἱ πολεμιστὲς ἰσλαμιστὲς μὲ τὰ χέρια τους.[11]

«Πολεμᾶτε αὐτοὺς ποὺ δὲν πιστεύουν στὸν Ἀλλὰχ (…) κι οὔτε ἀναγνωρίζουν τὴν ἀληθινὴ θρησκεία» [Σούρα 9 ἒλ Τέβμπε (Surah 9 At-Taubah), 29]. «Fight against those who believe not in Allah (…) and thosewho acknowledge not the religion of truth (i.e. Islam)». ΣΧΟΛΙΟ: Ὅσοι δὲν πιστεύουν στὸ Ἰσλὰμ θὰ πολεμηθοῦν. Ἡ ἐλευθερία καὶ ἡ ἀνεξιθρησκία εἶναι ἔννοιες μὴ συμβατὲς καὶ ἀποδεκτὲς στὸ Ἰσλάμ.[12]

«Ἂς πολεμοῦν ὑπὲρ τοῦ Ἀλλὰχ (…) ὅποιος πολεμᾶ ὑπὲρ τοῦ Ἀλλὰχ εἴτε σκοτωθεῖ εἴτε νικήσει θὰ τοῦ δώσουμε ἀμέσως πλούσια ἀμοιβὴ» (Σούρα 4 ἒλ-Νισὰ 74).[13]

«Ἐκεῖνοι ποὺ πίστευσαν, πολεμοῦν ὑπὲρ τοῦ Ἀλλάχ…» (Σούρα 4 ἒλ-Νισὰ 76).[14]

«Πολέμα λοιπὸν ὑπὲρ τοῦ Ἀλλὰχ (…) Νὰ ἐξεγείρεις τοὺς πιστοὺς στὴ μάχη» (Σούρα 4 ἒλ-Νισὰ 84).[15]

Στὴν Ἀγγλικὴ ἔκδοση τοῦ κορανίου (ποὺ διανέμουν δωρεὰν οἱ Πρεσβεῖες τῆς Σαουδικῆς Ἀραβίας), ἐντύπωση προξενεῖ ἕνα ἐδάφιο τῆς Σούρας 8 ἒλ-Ἐνφὰλ (Surah 8 Al-Anfal) 60, στὸ ὁποῖο ἔχει προστεθεῖ ἐπεξηγηματικὸ σχόλιο μὲ ἀναφορὰ σὲ σύγχρονα ἐπιθετικὰ μέσα: «And make ready against them all you can of power, including steeds of war (TANKS, PLANES, MISSILES, ARTILLERY)». Μετάφραση: «Καὶ ἑτοιμάστε ἐναντίον τους ὅ,τι μπορεῖτε ἀπὸ δύναμη, συμπεριλαμβανομένων ἀλόγων τοῦ πολέμου (ΤΑΝΚΣ, ΑΕΡΟΠΛΑΝΑ, ΠΥΡΑΥΛΟΥΣ, ΠΥΡΟΒΟΛΙΚΟ)»!!! Ἀξίζει νὰ διερωτηθοῦμε ἂν μὲ παροτρύνσεις αὐτοῦ τοῦ εἴδους θὰ ἐπέλθει εἰρήνη στὸν κόσμο. Αὐτὸς ποὺ καταδεικνύει τὸ ἀνωτέρω ἐδάφιο εἶναι μισαλλόδοξος ἢ αὐτοὶ ποὺ ἐκφράζουν αὐτοῦ τοῦ εἴδους σχόλια σὲ τέτοια κείμενα;[16]

«Ἡ τιμωρία ἐκείνων οἱ ὁποῖοι πολεμοῦν τὸν Ἀλλὰχ καὶ τὸν ἀπόστολό του καὶ διαβιοῦν στὴ γῆ ἄσχημα, εἶναι ΝΑ ΕΚΤΕΛΟΥΝΤΑΙ (!!!) ἢ ΝΑ ΣΤΑΥΡΩΝΟΝΤΑΙ (!!!) ἢ ΝΑ ΚΟΒΟΝΤΑΙ (!!!) τὰ χέρια καὶ τὰ πόδια ἀντιπλευρὰ» [Σούρα 5 ἒλ-Μάιντε (Surah 5 Al-Ma’idah), 33]. Ὅμοια γράφεται καὶ στὴν ἀγγλικὴ ἔκδοση: «The recompense of those who wage war against Allah and His Messenger and do mischief in the land is only that they SHALL BE KILLED (!!!) or CRUCIFIED (!!!) or THEIR HANDS and THEIR FEET BE CUT OFF (!!!) from opposite sides».[17]

Θεωρώντας ὅτι τὰ παρατιθέμενα ἐδάφια εἶναι ἱκανὰ, γιὰ νὰ ἐξάγουμε ἀσφαλῆ συμπεράσματα, σταματῶ τὴν παράθεση τῶν ὑπολοίπων. Ἀποδεικνύεται σαφῶς, ὅτι ἡ ἐπιθετικότητα στὸ Ἰσλὰμ εἶναι κάτι βαθύτερο, κάτι ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὸν «λόγο τοῦ θεοῦ» του καὶ σὲ καμμία περίπτωση δὲν θὰ μποροῦσε νὰ εἶναι «παράγοντας εἰρήνης», ὑπηρετώντας τὸν ἄνθρωπο, παρεκτὸς σὲ ἀλλοιωμένη μορφή, προσομοιάζοντας μὲ τὴν χριστιανικὴ διδασκαλία. Ὁ μακαριστὸς π. Ἐπιφάνιος Θεοδωρόπουλος, ἐπισημαίνει: «Ἀπὸ Χριστοῦ ἕως σήμερον πολλαὶ καὶ ποικίλαι αἱρέσεις ἀνεφάνησαν. Ποία ὅμως Χριστιανικὴ αἵρεσις, ποῖος αἱρετικὸς ἰσχυρίσθη ποτὲ ὅτι “ὅλαι αἱ Θρησκεῖαι ὑπηρετοῦν τὸν Θεὸν καὶ τὸν ἄνθρωπον”; Ὀρθόδοξοι καὶ αἱρετικοὶ ἐπίστευσαν καὶ διεκήρυξαν ὅτι μία μόνη Θρησκεία “ὑπηρετεῖ τὸν Θεὸν καὶ τὸν ἄνθρωπον”, ἡ ἀληθὴς θρησκεία, ἡ Θρησκεία τοῦ Χριστοῦ, αἱ δὲ λοιπαὶ πᾶσαι ὑπηρετοῦσι οὐχὶ τὸν Θεὸν καὶ τὸν ἄνθρωπον, ἀλλὰ τὸν Διάβολον, ἐφ’ ὅσον προσφέρουσι τὴν πλάνην καὶ τὸ ψεῦδος καὶ κρατοῦσι τὸν ἄνθρωπον μακράν τοῦ φωτὸς καὶ τῆς σωζούσης ἀληθείας»[18].

Ἡ «σοφὴ» ρήση τοῦ ἐφήβου ἀπὸ τὸ Μπαγκλαντές, ὅταν ὁ πατὴρ Ἀλέξανδρος Καριώτογλου τοῦ ἀνέφερε ὅτι στὸ Ἰσλὰμ δὲν γίνεται ἰδιαίτερος λόγος[19] γιὰ τὴν ἀγάπη καὶ τοῦ ἀπάντησε ὅτι, «ὅταν ἐπιδιώκουμε τὴν εἰρήνη, τότε ἔρχεται καὶ ἡ ἀγάπη»[20], μπορεῖ ἀφενὸς νὰ εἶναι «ἡ ἀπάντηση ποὺ θὰ εὐχόταν κανεὶς νὰ ἐκφράζει κάθε μουσουλμάνο ὅπου γῆς», ἀλλὰ ὅμως δὲν εἶναι σύμφωνη μὲ τὸ «ἱερὸ βιβλίο» τους, μὲ τὸν «λόγο τοῦ θεοῦ» τους καὶ γι’αὐτὸ εἶναι ἀπορριπτέα. Ἐπὶ πλέον, ἡ εἰρήνη στὴν ὁποία ἀναφέρθηκε ὁ νεαρὸς μουσουλμάνος, εἶναι προφανῶς ἡ ἀποφυγὴ τοῦ πολέμου, ἡ κοσμικὴ εἰρήνη καὶ ὄχι ἡ Εἰρήνη τοῦ Κυρίου μας Ἰησοῦ Χριστοῦ (Ἰω. 14, 27), ποὺ εἶναι «ἀπόλυτη καὶ ἀκατάλυτη. Ὑπερβαίνει τὸν θάνατο. Δὲν ἐξαντλεῖται σὲ πολιτικὴ ἢ κοινωνικὴ συμφιλίωση ποὺ στηρίζεται σὲ συμβατικὰ σχήματα ἢ καθεστῶτα τοῦ κόσμου. Εἶναι καθολικὴ εἰρήνη προσωπικῆς κοινωνίας καὶ ἀγάπης.»[21].

Μὲ αὐτὰ τὰ δεδομένα, εἶναι ἀπορίας ἄξιον, τοῦ τί μπορεῖ νὰ συζητοῦν οἱ κληρικοὶ καὶ οἱ θεολόγοι μας στὶς πολυχρόνιες διαθρησκειακὲς συζητήσεις τους, παρεκτὸς τῆς ρητῆς ἐντολῆς ποὺ ἔχουμε ἀπὸ τὸν Κύριο: «πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη, βαπτίζοντες αὐτοὺς εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, διδάσκοντες αὐτοὺς τηρεῖν πάντα ὅσα ἐνετειλάμην ὑμῖν» (Ματθ. 28, 19-20).

Σημειώσεις:

[1] «Μὲ ἀφιέρωμα στὴν σχέση τῆς Ὀρθοδοξίας καὶ τοῦ Ἰσλαμισμοῦ κυκλοφορήθηκε τὸ 4ο τεῦχος τοῦ περιοδικοῦ “ΑΧΙΛΛΙΟΥ ΠΟΛΙΣ”», imlarisis.gr [2] Ὅπως ἀνωτέρω. [3] «AXIΛΛΙΟΥ ΠΟΛΙΣ», ΕΞΑΜΗΝΙΑΙΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΛΑΡΙΣΗΣ ΚΑΙ ΤΥΡΝΑΒΟΥ, ΤΕΥΧΟΣ 04/ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2020. [4] Ὅπως ἀνωτέρω. [5] Ἀναστασίου (Γιαννουλάτου), Ἀρχιεπισκόπου Τιράνων καὶ πάσης Ἀλβανίας, «Ἰσλάμ, θρησκειολογική ἐπισκόπηση», ἔκδ. ΑΚΡΙΤΑΣ. [6] ΓΕΡΟΝΤΟΣ ΠΑΪΣΙΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ, «ΛΟΓΟΙ Δ’, ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΖΩΗ», Ι. Η. «ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΘΕΟΛΟΓΟΣ», ΣΟΥΡΩΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, 2002.

[7] «ΑΡΧΕΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΛΑΜ» (ὁ ἀναγνώστης ἂς κρίνει), Ὑπὸ Γρηγορίου Κανάρη. «ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΟΡΑΝΙΟΥ: (1) «Τὸ Ἱερὸ Κοράνιο», μετάφραση στὰ Ἑλληνικὰ ἀπὸ Ἄραβες ἑλληνιστὲς καθηγητὲς τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Καΐρου, Ἒλ-Ἔζχερ (Ἂλ-Ἄζχαρ), ἔκδοση συγκροτήματος Βασιλιᾶ Φάχντ. Ἐκτύπωση Μεδίνα – Σαουδικῆς Ἀραβίας τὸ ἔτος 1418 Ἐγίρας (1997 μ. Χ.). Κρίνεται σκόπιμο νὰ ὑπογραμμιστεῖ ὅτι, ὅπως προαναφέρθηκε, ἡ μετάφραση ἔγινε ἀπὸ Ἀραβόφωνους μουσουλμάνους χωρὶς καμία ἀνάμιξη Ἑλλήνων. Τὴν ἐπιμέλεια εἶχε ὁ Τζιχὰντ Μπιλὰλ Χαλὴλ καὶ τὸ ἔργο χρηματοδοτήθηκε ἀπὸ τὴ Μαριάννα Λάτση. Τόσο ἡ μετάφραση ὅσο καὶ ἡ ἐκτύπωση πραγματοποιήθηκαν στὴ Μεδίνα, γεγονὸς ποὺ ἐνισχύει τὴν ἀξιοπιστία τῆς ἔκδοσης καὶ ἀποκλείει ὁποιαδήποτε ἀλλοίωση. (2) «THE NOBLE QUR΄AN», μετάφραση στὴν ἀγγλικὴ γλώσσα ἀπὸ τοὺς Dr. Muhammad Taqi-ud-Din al-Hilali καὶ Dr. Muhammad Muhsin Khan, Ἔκδοση King Fahd Complex Madinah K.S.A. (Kingdom of Saudi Arabia) τὸ ἔτος 1430 Α.Η. (2009 μ. Χ.).», καὶ ἄλλες. [8] Ὅπως ἀνωτέρω. [9] Ὅπως ἀνωτέρω. [10] Ὅπως ἀνωτέρω. [11] Ὅπως ἀνωτέρω. [12] Ὅπως ἀνωτέρω. [13] Ὅπως ἀνωτέρω. [14] Ὅπως ἀνωτέρω. [15] Ὅπως ἀνωτέρω. [16] Ὅπως ἀνωτέρω. [17] Ὅπως ἀνωτέρω. [18] Ἀρχιμ. Ἐπιφανίου Θεοδωροπούλου, «Ἄρθρα, Μελέται – Ἐπιστολαί», Ἀθῆναι, 1981. [19] Γιὰ τὴν ἀκρίβεια δὲν γίνεται καθόλου λόγος γιὰ τὴν ἀγάπη. Χαρακτηριστικὰ ἀναφέρουμε ὅτι, ἂν καὶ προσδίδονται στὸν Ἀλλὰχ 99 ὀνόματα, ἡ Ἀγάπη δὲν περιέχεται σὲ αὐτά! [20] «AXIΛΛΙΟΥ ΠΟΛΙΣ», ΤΕΥΧΟΣ 04 / ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2020. [21] Γεωργίου Ἰ. Μαντζαρίδη, «Χριστιανικὴ Ἠθική», Δεύτερος τόμος. Ἱ. Μ. Μ. Βατοπαιδίου, Ἅγιον Ὄρος, 2015.

Ο.Τ.