"Σεπτεμβριανά" 1955: Η επικαιρότητα μιας οδυνηρής επετείου

Του Κώστα Ράπτη
Η μνήμη των "Σεπτεμβριανών”, όπως επικράτησε να αποκαλείται το πογκρόμ που εξαπέλυσε υπό την καθοδήγηση του τουρκικού κράτους ο όχλος εναντίον της ελληνικής μειονότητας της Κωνσταντινούπολης στις 6 και 7 Σεπτεμβρίου 1955, είναι εξ ορισμού θλιβερή και οδυνηρή.
Ωστόσο, η φετινή 63η επέτειος αφήνει διπλά πικρή γεύση. Όχι μόνο διότι οι ελληνοτουρκικές σχέσεις δυσκολεύονται να βρουν ομαλό βηματισμό μετά την περιπέτεια της πολύμηνης ομηρίας των δύο στρατιωτικών - όπως έδειξε και η συμβολική πρόκληση της χαμηλής πτήσης μαχητικών αεροσκαφών την ώρα που ο Νίκος Κοτζιάς εγκαινίαζε μαζί με τον ομόλογό του Μεβλούτ Τσαβούσογλου το νέο κτήριο του ελληνικού προξενείου στη Σμύρνη.

Ούτε μόνο διότι το Κυπριακό, που αποτέλεσε το φόντο της τουρκικής εκδοχής της "Νύχτας των Κρυστάλλων”, παραμένει άλυτο - με τα σύννεφα να πυκνώνουν πάνω από την Ανατολική Μεσόγειο, ενόψει των προγραμματισμένων φθινοπωρινών γεωτρήσεων.

Αλλά κυρίως, διότι η προσδοκία του αυθεντικού εκδημοκρατισμού της γείτονος, που επέτρεψε τα προηγούμενα χρόνια και μια πιο ανοικτή προσέγγιση στις πληγές της νεότερης τουρκικής ιστορίας, έχει πια ακυρωθεί.

Και οι πληγές αυτές είναι πολλές: δεν περιορίζονται στα "Σεπτεμβριανά”, για τα οποία η τουρκική κοινή γνώμη είναι πλέον ενήμερη, αλλά αφορούν και άλλες, λιγότερο γνωστές πτυχές, όπως το αντισημιτικό πογκρόμ της ανατολικής Θράκης το 1933, ο "φόρος περιουσίας” του 1942, οι απελάσεις Ελλήνων υπηκόων το 1964 ή το κλείσιμο της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης το 1971. Άλλωστε, δεν περιορίζονται στον διωγμό των μη μουσουλμανικών κοινοτήτων, αλλά απλώνονται μέχρι λ.χ. τη ματωμένη Εργατική Πρωτομαγιά του 1977 στην πλατεία Ταξίμ ή τη σφαγή της Σεβάστειας το 1993, όταν στο στόχαστρο του όχλου βρέθηκε συνέδριο Αλεβιτών διανοουμένων.

Η λογική του "εσωτερικού εχθρού”, του αυταρχικού κράτους και της βίαιης ομογενοποίησης της κοινωνίας παραμένει πάντοτε παρούσα – και με αυτή την έννοια η σημερινή επέτειος διατηρεί πλήρως την επικαιρότητά της.

Οι Τούρκοι ιθύνοντες βέβαια αρέσκονται πλέον σε εκδηλώσεις "μεγαλοθυμίας” οθωμανικού τύπου απέναντι στις συρρικνωμένες μη μουσουλμανικές μειονότητες – όμως και μόνο η ανοικτή επιστολή που υπέγραψε πρόσφατα το συμβούλιο των μειονοτήτων, προφανώς με άνωθεν υπόδειξη, για να υποστηρίξει ότι, παρά τον σάλο της υπόθεσης Μπράνσον, στη γείτονα επικρατεί θρησκευτική ελευθερία, λέει πολλά.

Μπορεί εξάλλου τον σχεδιασμό των "Σεπτεμβριανών” να είχε το πάλαι ποτέ "βαθύ κράτος”, που οι οι νυν κυβερνώντες ήρθαν να αντικαταστήσουν, ωστόσο, ο Αντνάν Μεντερές, πρωθυπουργός της Τουρκίας το 1955, αποτελεί έναν από τους ήρωές τους και μπορεί να θεωρηθεί προπάτορας των τωρινών "ισλαμοδημοκρατών”.

Τα αναδυόμενα ισλαμίζοντα κοινωνικά στρώματα της Ανατολίας που ανέδειξαν τον Μεντερές και πρωτοστάτησαν τότε στη βίαιη εκτόπιση των μειονοτήτων από την τουρκική οικονομία, αποτελούν τη βάση και τον κορμό της σημερινής εξουσίας. Και συνεχίζουν τον ιδιόμορφο πόλεμό τους απέναντι στην ιστορικά διαμορφωμένη φυσιογνωμία της Κωνσταντινούπολης με όπλο όχι τα λοστάρια του 1955 αλλά την (εύθραυστη, όπως αποδείχθηκε) κατασκευαστική φρενίτιδα που αντικαθιστά τα ίχνη των μειονοτήτων με τον "πολιτισμό” των εμπορικών κέντρων και των κραυγαλέων τζαμιών.

Τα γεγονότα

Στην εξηκοστή επέτειο των Σεπτεμβριανών το 2015 το Capital.gr σημείωνε τα εξής:

Τα γεγονότα που έμειναν στην Ιστορία ως "Σεπτεμβριανά” αποτυπώθηκαν πολλαπλά. Οι συγκλονιστικές φωτογραφίες που με πολλούς κινδύνους τράβηξε ο Δημήτριος Καλούμενος (ανταποκριτής του "Έθνους”, της "Μακεδονίας” και φωτογράφος του Οικουμενικού Πατριαρχείου, ο οποίος απελάθηκε από την Τουρκία το 1957) συγκεντρώθηκαν σε έναν ογκώδη τόμο υπό τον ηχηρό τίτλο "Η Σταύρωση του Χριστιανισμού”. Η δε ερευνητική αποστολή του Παγκόσμιου Συμβουλίου Εκκλησιών υπολόγισε το κόστος της καταστροφής της μειονοτικής περιουσίας σε 150 εκατομμύρια δολάρια της εποχής.

Εκτιμάται ότι 15 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους την εφιαλτική εκείνη νύχτα ή τις επόμενες μέρες και ότι καταστράφηκαν 4.348 καταστήματα, περίπου 3.500 κατοικίες, 27 φαρμακεία, 21 εργοστάσια, 41 σχολεία, οι 9 εφημερίδες και οι 73 από τις 81 εκκλησίες των Ρωμιών της Πόλης. Κύριος στόχος υπήρξε η ρωμαίικη κοινότητα (αν και παρεμπιπτόντως επλήγησαν και άλλες μειονότητες) και πυροδότης η τοποθέτηση εκρηκτικού μηχανισμού στο "σπίτι του Κεμάλ” στη Θεσσαλονίκη από κλητήρα του τουρκικού προξενείου – το γεγονός μεταδόθηκε από τα τουρκικά μέσα ενημέρωσης και το BBC προτού καν συμβεί...

Οργανωμένη από τις τουρκικές μυστικές υπηρεσίες και το τοπικό παρακλάδι της Gladio και ενθαρρυμένη από τη βρετανική πολιτική, στο βαρύ κλίμα που δημιουργούσε η ανάφλεξη του Κυπριακού, η ολονύχτια επίθεση του όχλου, είχε ως υπόστρωμα τη δαιμονοποίηση του μειονοτικού "άλλου”, εν μέσω εθνικιστικής έξαρσης, αλλά και κρίσης της τουρκικής οικονομίας (με συρρίκνωση του ΑΕΠ κατά 11% το 1954). Όμως, η κινητοποίηση 300.000 ατόμων σε ακτίνα 60 χιλιομέτρων μόνο ως αυθόρμητη έκρηξη δεν μπορεί να θεωρηθεί.

Ο Ελληνοαμερικανός βυζαντινολόγος και βαλκανιολόγος Σπύρος Βρυώνης έδωσε την ανατομία των γεγονότων στο μνημειώδες έργο του 2005 "Ο μηχανισμός της καταστροφής: Το τουρκικό πογκρόμ της 6-7 Σεπτεμβρίου 1955 και η καταστροφή της ελληνικής κοινότητας της Κωνσταντινούπολης”, επεκτεινόμενος και στην δίκη της νήσου Πλάτης (Yassıada), έναν χρόνο μετά το πραξικόπημα του 1960, οπότε ο ανατραπείς πρωθυπουργός Menderes και ο πρώην υπουργός Εξωτερικών Zorlu "ξέπλυναν” την έως τότε ατιμωρησία.

Είχε προηγηθεί το 1998 η έκδοση της ελληνικής μετάφρασης του βιβλίου του γνωστού συγγραφέα Aziz Nesin "Κρεμάστε τους σαν τα τσαμπιά”, καθώς για την τουρκική Αριστερά (η οποία επιχειρήθηκε από το καθεστώς να ενοχοποιηθεί για τα γεγονότα την επαύριο των "Σεπτεμβριανών”) η αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας για τις σχέσεις της σύγχρονης Τουρκίας με τις μειονότητές της αποτελεί κεντρικό διακύβευμα, που άπτεται και των σημερινών προκλήσεων εκδημοκρατισμού.

Οι εκδηλώσεις του 2005 για τη συμπλήρωση πενήντα ετών από το πογκρόμ, αποτελούν από την άποψη αυτή σημείο καμπής για την εγγραφή της μνήμης των "Σεπτεμβριανών” στην δημόσια συζήτηση της Τουρκίας. Η διατριβή υπό τον τίτλο "Εθνικισμός, κοινωνικές μεταβολές και μειονότητες", που είχε υποστηρίξει τον προηγούμενο χρόνο στο Πανεπιστήμιο του Bochum η ιστορικός Dilek Güven, η οποία σήμερα διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Sabancı, όχι μόνο τεκμηρίωνε με άγνωστο έως τότε αρχειακό υλικό τον βαθμό του προσχεδιασμού των γεγονότων (καθώς και της βρετανικής συνενοχής), αλλά και τα ενέτασσε σε ένα ευρύτερο ερμηνευτικό σχήμα, σταδιακής εθνοκάθαρσης της μειονοτήτων, από τη στιγμή της γέννησης της Τουρκικής Δημοκρατίας, με στόχο τη δημιουργία μιας τουρκικής εθνικής αστικής τάξης. Η δε συγκυρία της δεκαετίας του '50 αποκαλυπτόταν ως κρίσιμη όχι τόσο λόγω του Κυπριακού, όσο από την άποψη της έλευσης στα πράγματα, με όχημα το Δημοκρατικό Κόμμα του Menderes, μιας νέας, λαϊκίζουσας και ισλαμίζουσας ελίτ, μικρασιατικής προέλευσης.

Στο επίπεδο του τουρκικού Τύπου οι αναφορές δεν λείπουν, αλλά οι τόνοι είναι διακριτικοί. Σύμφωνα με τον ιστορικό Νίκο Σιγάλα, ερευνητή στο Γαλλικό Ινστιτούτο Ανατολικών Σπουδών (I.F.E.A.) της Κωνσταντινούπολης, "τα Σεπτεμβριανά είναι μια υπόθεση που έχει κλείσει, με την έννοια ότι έχουμε βγει από την εποχή της απώθησης ή της αμφισβήτησης των γεγονότων”. Όπως επισημαίνει μιλώντας στο Capital.gr μεγάλο ρόλο σε αυτό παίζει το γεγονός ότι οι περιθωριακοί πλην θορυβώδεις κύκλοι, οι οποίοι πρωταγωνιστούσαν σε κινδυνολογικά σενάρια για τις επιδιώξεις της μειονότητας, αλλά και ακτιβιστικές ενέργειες, βρέθηκαν να διώκονται μετά το 2007 για την παρακρατική συνωμοσία Εrgenekon – και δεν έχουν ανασυσταθεί, παρά την απελευθέρωση των κατηγορουμένων.

Το 2005, στα εγκαίνια της έκθεσης για τα πενηντάχρονα των "Σεπτεμβριανών” ομάδα εθνικιστών έριξε αβγά. Τώρα, πρόσωπα χιλιοπαιγμένα στα ελληνικά μέσα ενημέρωσης, όπως ο Doğu Perinçek του Πατριωτικού Κόμματος (διοργανωτής διαδηλώσεων έξω από το Φανάρι και αρνητής της Αρμενικής Γενοκτονίας), η Sevgi Erenerol (εγγονή του ιδρυτή της "Τουρκο-Ορθόδοξης Εκκλησίας” Παπα-Ευτύμ και οικοδέσποινα συναντήσεων της Ergenekon στην κατειλημμένη Παναγιά Καφφατιανή του Γαλατά) και ο ακροδεξιός δικηγόρος Kemal Kerinçsiz (μηνυτής του Πατριαρχείου) αποκαλύφθηκε ότι πρωταγωνιστούσαν σε βρώμικα παιχνίδια. Παράλληλα, έχουν υποχωρήσει οι δημοσιεύσεις για το "δεύτερο Βατικανό” και τους "μισιοναρίους”, που αποτύπωναν κάποιες μανίες για τους Ρωμιούς και το Πατριαρχείο.

Κατά τον Νίκο Σιγάλα, στο τουρκικό κοινό τα Σεπτεμβριανά είναι πλέον γνωστά και δεν αμφισβητούνται. Μάλιστα υπάρχει και μια μόδα "ανακάλυψης” των μειονοτικών πτυχών της ιστορίας της Πόλης. Το "είχα μια γιαγιά Ρωμιά”, το "οι Ρωμιοί ήταν καλοί γείτονες, με τρόπους, γλεντζέδες, προικισμένοι τεχνίτες” κτλ. αποτελούν ρητορικούς τόπους μιας νοσταλγίας, όχι απολύτως αθώας σε σχέση με τις σημερινές προκλήσεις της Τουρκίας. Η "παλιά Πόλη”, της οποίας αναπόσπαστο τμήμα αποτελούσαν οι Ρωμιοί, αντιδιαστέλλεται υπόρρητα προς την "εισβολή” των ανατολιτών εσωτερικών μεταναστών, που είναι βέβαια σε μεγάλο μέρος τους Κούρδοι. Η νοσταλγία απηχεί έτσι ένα αίσθημα και πάλι εθνικιστικό, αλλά προσαρμοσμένο στις αλλαγμένες προτεραιότητες της σημερινής ατζέντας, όπου κυριαρχεί το Κουρδικό ζήτημα.

Από ένα τμήμα, πάλι, της τουρκικής ελίτ η παρουσία στην Πόλη ενός θεσμού διεθνούς εμβέλειας όπως το Οικουμενικό Πατριαρχείο αντιμετωπίζεται ως δυνάμει πλεονέκτημα σε ένα παγκόσμιο περιβάλλον "διαλόγου των πολιτισμών” κ.ο.κ. Πρόκειται για μιαν αντίληψη η οποία αρχικά καλλιεργήθηκε από το δίκτυο του ιεροκήρυκα Fethullah Gülen αλλά κατόπιν την ενστερνίστηκε το κυβερνών Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης.

Οι εκδηλώσεις

Για την 63η επέτειο των Σεπτεμβριανών η Οικουμενική Ομοσπονδία Κωνσταντινουπολιτών διοργανώνει σήμερα Πέμπτη 6 Σεπτεμβρίου 2018, ώρα 18.30, στο Πνευματικό Κέντρο Κωνσταντινουπολιτών (Δημητρίου Σούτσου 46, Αμπελόκηποι) ημερίδα με τίτλο "Το πογκρόμ κατά του Ελληνισμού της Πόλης: Οι Ολέθριες Συνέπειες της Εξουσιομανίας, η Κατάκτηση και Διατήρηση της Εξουσίας στην Ημεδαπή και οι Αυτόχθονες Ελληνικές Κοινότητες εκτός Επικράτειας” με συντονιστή τον δημοσιογράφο Άρη Προτοσάλτε και ομιλητές τον ομότιμο καθηγητή του Παντείου Πανεπιστημίου Γιώργο Κοντογιώργη ("Ο Ελληνισμός στα αζήτητα του Νεοελληνικού κράτους”), τον πρόεδρο του Κυπριακού Κέντρου Ευρωπαϊκών και Διεθνών Υποθέσεων, καθηγητή Ανδρέα Θεοφάνους ("Η ανατομία της κυπριακής τραγωδίας και τα υφιστάμενα διλήμματα”), την γ.γ.της Κίνησης για την Αναγέννηση της Β. Ηπείρου Αθηνά Κρεμμύδα ("Ο Βορειοηπειρωτικός Ελληνισμός, τα συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων και η εγκατάλειψη από το Ελληνικό κράτος”) και τον πρόεδρο της Οικουμενικής Ομοσπονδίας Κωνσταντινουπολιτών, καθηγητή Νικόλαο Ουζούνογλου ("Η μετά του 1923 τύχη του Ελληνισμού της Κωνσταντινούπολης και η διελκυστίνδα των Ελληνοτουρκικών σχέσεων υπό τον Άγγλο-Σαξονικό παράγοντα”).

Επιπλέον, η εθελοντική ομάδα "Ρωμιών Πράξεις”, σε συνεργασία με τον Δήμο Αλίμου και την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, πραγματοποιεί για πρώτη φορά στην Ελλάδα εικαστική έκθεση με θέμα τα Σεπτεμβριανά του 1955, με τη συμμετοχή άνω των 30 καλλιτεχνών, υπό την επιμέλεια του Κυριάκου Πεταλίδη. Η έκθεση θα φιλοξενείται από τις 8 έως τις 15 Σεπτεμβρίου (ώρες κοινού: 18.00-21.00), στο Ίδρυμα "Μιχάλης Κακογιάννης” (Πειραιώς 203, Ταύρος). Στο πλάισιο της έκθεσης θα πραγματοποιηθεί εκδήλωση με τίτλο "Ο ρόλος της Τέχνης στη διατήρηση της Ιστορικής Μνήμης" την Τετάρτη 12 Σεπτεμβρίου στις 19:00 στην αίθουσα θεάτρου του Ιδρύματος "Μιχάλης Κακογιάννης”. Στη συζήτηση θα συμμετέχουν οι δημοσιογράφοι Παύλος Τσίμας, ο Πρύτανης της ΑΣΚΤ Πάνος Χαραλάμπους και θα συντονίσει ο δημοσιογράφος και εκδότης Ανδρέας Ρομπόπουλός.

http://www.capital.gr/epikairotita/3314282/-septembriana-1955-i-epikairotita-mias-oduniris-epeteiou

Σ.Φ.Α. ΚΡΥΠΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ